Orońsko

Wieś położona na Równinie Radomskiej, nad rzeką Oronką przy drodze krajowej nr 7 w odległości 13 km od Szydłowca, 15 km od Radomia, 61 km od Kielc, 120 od Warszawy i 180 km od Krakowa. 

Funkcjonuje tu szkoła podstawowa, gimnazjum z salą gimnastyczną. przedszkole, a Gminny Klub Sportowy „Oronka” posiada boisko sportowe. Pierwsze wzmianki o istnieniu Orońska pochodzą z XV wieku. Jan Długosz nazywał wtedy tę miejscowość Orańsko. Późniejsze nazwy to: Oranisko, Oranysk, Oransko, Orońsk. Wieś i folwark początkowo wziął w dzierżawę, a w 1834 roku kupił od rządu Królestwa Polskiego gen. Franciszek Ksawery Christiani (1772 – 1842), inżynier, specjalista od budowy dróg i mostów, przez 23 lata pracował na stanowisku dyrektora Dyrekcji Generalnej Dróg i Mostów Królestwa Polskiego. Wybudował 2195 km dróg bitych z mostami. Przyczynił się do rozwoju nowoczesnego drogownictwa. Stworzył w Orońsku zespół dworski z reprezentacyjną zabudową, ogrodami i parkiem. Zbudowano według projektu Christianiego kaplicę. Po powstaniu styczniowym wdowa po Christianim sprzedała majątek Wojciechowi Kalinowskiemu. Kolejną właścicielką Orońska została Helena z Wojciechowskich Pruszakowa, która po śmierci męża poślubiła Józefa Brandta. Po pierwszej wojnie światowej zadłużony majątek kupił na licytacji wnuk Józefa Brandta Andrzej Daszewski, którego Niemcy wyrzucili z majątku w 1942 roku. W roku 1945 majątek został znacjonalizowany. Odtąd zmieniał kilkakrotnie swoich użytkowników. W 1981 roku decyzją Ministra Kultury i Sztuki powstało w Orońsku Centrum Rzeźby Polskiej. W Orońsku znajduje się zabytkowy zajazd z początku XIX wieku (przy drodze E-7) oraz domek dróżnika z połowy XIX wieku. W Orońsku znajduje się również kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny – parafia w Orońsku powstała z części parafii w Mniszku i Kowali w 1957 roku. Nabożeństwa początkowo odprawiane były w parkowej kaplicy. Kościół zaprojektowali Władysław Pieńkowski i Konstanty Jankowski. Budowę rozpoczęto w 1959 roku, a ukończono po przerwie spowodowanej utrudnieniami ze strony ówczesnych władz, dopiero w roku 1978. Od roku 1967 w kościele znajdują się trzy dzwony: Maryja Wniebowzięta, Józef, Stanisław. Duże zasługi przy budowie kościoła i wystroju jego wnętrza ma długoletni proboszcz parafii ksiądz Zbigniew Zasoń.

Tabernakulum zaprojektował Władysław Pieńkowski, sześć marmurowych kropielnic wykonała Magdalena Falender, a figurę Madonny, znajdującą się nad głównym wejściem, Kazimierz Jęczmyk. Okna ozdobiono witrażami, które zaprojektowali i wykonali Maria Roga-Skąpska i Jerzy Skąpski. Stacje Drogi Krzyżowej i figura Matki Bożej są autorstwa Józefa Marka. Ten sam artysta zaprojektował ołtarz wielki i boczny, ambonę oraz chrzcielnicę. Organy osiemnastogłosowe wykonane w Warszawie znajdują się w kościele od 1987 roku. Miejscem wartym odwiedzenia w Orońsku jest zdecydowanie Centrum Rzeźby Polskiej z otaczającym go wspaniałym zespołem pałacowo-parkowym. W skład XIX-wiecznego zespołu podworskiego, którego powierzchnia wynosi prawie 13 hektarów wchodzą:

pałac Józefa Brandta – w obecnym kształcie powstał w drugiej połowie XIX wieku. Murowany, parterowy, z ryzalitami i narożną wieżą, przypomina neorenesansową willę. Zaprojektował go architekt Franciszek Maria Lanci (1799 – 1875), Włoch sprowadzony do Polski przez Małachowskich. Przy głównym wejściu znajdują się kolumny z rzeźbami kobiet z wieńcem kwiatów i snopem zboża. Nad portalem umieszczono herb własny Christianich – Jarosław. W niszach znajdują się popiersia wyrzeźbione przez Władysława Milkuszyca. Pałacyk zbudowany był już po śmierci Christianiego przez jego żonę Amelię z Hiblów.
W pałacu odtworzono dziewiętnastowieczne wnętrza: gabinet Józefa Brandta, jadalnię, salon, sypialnię i buduar. Józef Brandt był świetnym gospodarzem i znanym malarzem szkoły monachijskiej, batalistą. Stworzył w Orońsku ośrodek życia kulturalnego, który nazwał Wolną Akademią Orońską. Urodził się w Szczebrzeszynie w roku 1841, zmarł w Radomiu w 1915. Studiował w Paryżu, od 1862 roku w Monachium u F. Adama i K. Piloty’ego. Od 1875 prowadził prywatną szkołę malarską, był przywódcą tzw. monachijskiej szkoły malarstwa polskiego. Tworzył głównie obrazy batalistyczne i sceny historyczno – rodzajowe osnute na tle walk kozacko-tatarskich i wojen szwedzkich XVII w. (Chodkiewicz pod Chocimiem 1867, Konfederaci barscy 1875, Odbicie jasyru 1877), sceny historyczno-rodzajowe (Wyjazd Jana Sobieskiego na polowanie) oraz rodzajowe (Zaloty, Przy studni 1875). Józef Brandt wywarł silny wpływ na malarstwo polskie a także na literaturę (Trylogia Sienkiewicza).
oranżeria – zaprojektowana przez Schouppego, wybudowana po 1869 roku, kiedyś wyposażona w odpowiedni system grzewczy pozwalający na uprawę ozdobnych roślin egzotycznych, będąca także miejscem pracy malarskiej (środkowy pawilon) J. Brandta, dzisiaj stanowi jedną z galerii CRP, odbywają się w niej wystawy czasowe.
kaplica – wybudowana w 1841 roku aż do 1978 spełniała dla miejscowej ludności rolę kościoła. Jest zbudowana w stylu klasycystycznym. W tympanonie umieszczonym nad doryckim portykiem kolumnowym pod Okiem Opatrzności widnieje napis „OMNIA VIDIT” (wszystko widzi). W kaplicy znajduje się namalowany przez Alfreda Schouppego obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, medaliony, epitafia i tablice pamiątkowe. Obecnie mieści się w kaplicy wystawa obrazująca historię Orońska.
oficyna – to nieduży budynek powstały z przebudowy najstarszej orońskiej oranżerii. W czasach J. Brandta mieszkali w niej jego uczniowie, przyjaciele, goście. Dziś w oficynie mieści się administracja CRP oraz siedziba Towarzystwa Przyjaciół Rzeźby.
spichlerz – to dziś Dom Rzeźbiarza, dysponujący miejscami noclegowymi, stołówką oraz kawiarnią.
wozownia – w budynku dawnej wozowni, wzniesionej w 1905 roku przez Brandta obecnie mieści się galeria rzeźby stałej. Od 1995 roku można w niej oglądać pracę Magdaleny Abakanowicz Ukon, z cyklu Gry wojenne oraz inne ekspozycje.
stajnia – została przebudowana na sześć pracowni – atelier rzeźbiarskich.

Powstanie Centrum zapoczątkował w 1965 roku Ośrodek Pracy Twórczej Rzeźbiarzy, który organizował warsztaty twórcze i plenerowe ekspozycje prac artystów. W 1981 roku Centrum Rzeźby Polskiej stało się placówką państwową. Co roku w specjalistycznych pracowniach około 200 artystów polskich i z zagranicy realizuje prace monumentalne lub kameralne w metalu, drewnie, kamieniu korzystając ze specjalistycznych pracowni lub stanowisk na placu rzeźbiarskim. Centrum jest organizatorem corocznych warsztatów rzeźbiarskich dla twórców głuchoniemych, które mają znaczenie terapeutyczne i walory artystyczne. Organizowane są również „Majówki ze sztuką” – festyny integrujące uczniów i studentów szkół plastycznych. Ważną promującą Orońsko imprezą są „Imieniny Pana Józefa” dla uczczenia dawnego właściciela orońskiego pałacu Józefa Brandta. Podczas imienin następuje ogłoszenie wyników konkursu na Mecenasa Roku. W pałacu oraz miejscowym kościele odbywają się koncerty w ramach Międzynarodowych Festiwali Muzyki Kameralnej i Organowej w Radomiu. Park krajobrazowy wokół Centrum Rzeźby Polskiej, ze stawami i starymi drzewami, pełni obecnie funkcję plenerowej galerii rzeźby.

Przy zespole pałacowo-parkowym w Orońsku znajdują się rozległe stawy hodowlane o powierzchni 122 ha, częściowo niezagospodarowane. Za odpłatnością można tu łowić ryby.